Türkiye elektrik piyasasında dengelenme; arz ve talebin her an eşleşmesini sağlayan kurallar ve piyasa mekanizmalarının bütünüdür. Gün Öncesi Piyasası (GÖP), Gün İçi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası (DGP/SMF) bir arada çalışarak fiyat sinyali üretir, sistem güvenilirliğini korur ve esnekliği teşvik eder. Yenilenebilir üretim payının artışı, depolama ve talep tarafı katılımı, bu mimarinin stratejik önemini her zamankinden daha yukarı taşımaktadır.
{getToc}Neden Önemli? Fiyat Sinyali, Güvenilirlik ve Esneklik
Elektrikte üretim ve tüketim saniyeler içinde dengede olmalıdır. Bu zorunluluk, değişken yenilenebilir üretim ve dalgalı yük profilleriyle birleştiğinde, yalnız teknik çözümlerle değil, piyasa tasarımı ile de yönetilir. Türkiye’de GÖP, gün içi ve DGP katmanları, şebeke kısıtları gözetilerek referans fiyat (PTF) ve gerçek zamanlı dengeleme fiyatı (SMF) üretir. Bu sinyaller, üretici yatırımı, teşvik rejimleri ve tüketici davranışı üzerinde doğrudan etkilidir.
Kaynak: EPİAŞ Şeffaflık Platformu (PTF Saatlik Verileri)
Türkiye Elektrik Piyasası Mimarisi
Katmanlar ve Görev Ayrımı
Piyasa yapısı üç temel katman üzerine kuruludur: (i) ikili anlaşmalar, (ii) Gün Öncesi Piyasası (saatlik/blok/esnek tekliflerle bir gün önceden eşleştirme), (iii) Gün İçi Piyasası (kısa ufukta portföy düzeltmeleri) ve Dengeleme Güç Piyasası (gerçek zaman yedek çağrıları). Piyasa işletimi, şebeke işletimi ve düzenleyici çerçeve birbiriyle uyumludur.
Bölgesel üretim–tüketim asimetrisi yüksek olduğunda, DGP üzerindeki baskı artar. Bu durum, kapasite tahsisi ve yatırım planlamalarında belirleyici hale gelir.
Gün Öncesi Piyasası (GÖP): İşleyiş, Teklif Karması ve PTF
GÖP; saatlik, blok ve esnek teklifler üzerinden arz ve talebin bir gün önceden eşleştirildiği merkezi açık artırmadır. Burada oluşan PTF, finansal planlama ve sözleşme fiyatlamasında referans niteliğindedir. Teklif tasarımı, santral teknik kısıtları ve bakım planlarını gerçekçi biçimde yansıtmalıdır.
Teklif Türleri ve Kısıt Modeli
- Saatlik Teklif: Basit fiyat–miktar çifti.
- Blok Teklif: Saat kümesinin birlikte kabul/red edilmesini sağlar.
- Esnek Teklif: Kabul penceresi tanımlanabilen teklif; operasyonel esnekliği temsil eder.
Eşleştirme, arz–talep eğrilerinin kesişimi ve iletim kısıtlarının çözümü ile yapılır. Bölgesel dengesizliklerin kalıcı hale gelmemesi için kısıtların doğru modellenmesi gerekir. Yeni YEKA alanları ve tüketim bölgeleri bu modellemeye veri sağlar.
Kaynak: EPİAŞ GÖP Verileri (2024–2025)
Mini Değerlendirme: PTF sinyali esnekliği doğru ödüllendirdiğinde, depolama ve talep tarafı kaynakları devreye girer. Teklif şeffaflığı ve kısıt çözümü doğruluğu, DGP’ye devreden dengesizliği düşürür. {alertInfo}
Gün İçi Piyasası: Tahmin Sapmasının Yönetimi
Gün içi işlemler, GÖP sonrası tahmin sapmalarını azaltmak için kullanılır. Özellikle rüzgar ve güneşteki değişimler ve ani yük artışlarında likidite sağlar. Bu katman, DGP üzerindeki baskıyı azaltır ve uzlaştırma maliyetlerini düşürür. EVF 2025 forumunda sunulan endüstriyel verimlilik çözümleri, talep profilinin akıllı yönetimi için örnek teşkil eder.
Dengeleme Güç Piyasası (DGP) ve SMF: Marjinal Esnekliğin Fiyatı
DGP, sistem işletmecisinin gerçek zamanlı olarak verdiği yukarı/aşağı talimatları kapsar. Uzlaştırma sonucunda bu talimatların ekonomik karşılığı SMF olarak yansır. SMF, marjinal teklifin fiyatıdır ve dengesizlik maliyetinin referansıdır. Soma RES depolama sistemi gibi varlıklar, bu piyasada saniyeler içinde tepki verebilme kabiliyetiyle öne çıkar.
Kaynak: EPİAŞ DGP Verileri (SMF Saatlik)
Kapasite Mekanizması ve Arz Güvenliği
Kapasite mekanizması, yeterli yedek gücü güvenceye almak için tasarlanır. Ödemeler performansa bağlı olmalı, rekabeti ve teknoloji tarafsızlığını korumalıdır. Depolama yatırımlarının bu kapsamda değerlendirilmesi, sistem esnekliği için önemlidir.
Kaynak: TEİAŞ Kapasite Mekanizması Raporu 2018–2024
Mini Değerlendirme: Kapasite ödemeleri, esnekliğin gerçek maliyetini doğru yansıtacak biçimde kurgulandığında, DGP üzerindeki baskı azalır. {alertInfo}
Yenilenebilir Entegrasyonu ve Net Yük
Güneş ve rüzgar üretimindeki artış, öğlen üretim fazlası ve akşam rampasını belirginleştirir. GÖP’te blok/esnek teklif stratejileri ve gün içi düzeltmeler doğru kurgulanırsa DGP’ye taşınan dengesizlik azalır. EIF 2025 gibi platformlarda öne çıkan finans/karbon araçları, yenilenebilir portföy gelirlerini dengelemektedir.
Kaynak: TEİAŞ Günlük Üretim–Tüketim Verileri (2024)
Depolama ve Esneklik Ekonomisi
Depolama sistemleri (BESS), pik tıraşlama, rampayı yumuşatma, frekans yanıtı ve arbitraj gibi çoklu gelir kanallarıyla çalışır. Ekonomik fizibilite; döngü ömrü, yuvarlak verim, sermaye maliyeti, PTF–SMF farkı ve yan hizmet tasarımıyla şekillenir.
Kaynak: EPİAŞ Fiyat Verisi + Senaryo Modeli (2025)
Kısıt Yönetimi ve Şebeke Planlama
Bölgesel üretim–tüketim farkı yüksek olduğunda iletim kısıtları artar. Planlama, dağıtım yatırımları ve enterkonneksiyonlarla birlikte ele alınmalıdır. Dijital şebeke teknolojileri kısıt maliyetini azaltır.
Kaynak: TEİAŞ Bölgesel Denge Raporları
Uzlaştırma ve Portföy Optimizasyonu
Uzlaştırma, planlanan–gerçekleşen farkların finansal sonuçlarını netleştirir. Portföy KPI’ları (MAE/MAPE) yalnız teknik skor değil, doğrudan maliyet göstergesidir. GÖP stratejisi, gün içi likidite ve DGP maruziyeti birlikte yönetildiğinde dengesizlik maliyeti düşer.
Kaynak: EPİAŞ Uzlaştırma Verisi (2024)
Uluslararası Karşılaştırmalar
Avrupa’da piyasa birleştirme, bölgesel fiyatlama ve rezerv piyasaları esnekliği öne çıkarır. Almanya’da DR ve depolama yan hizmetlere eşit katılır; İspanya’da yüksek RE payı kısa vadeli likiditeyle dengelenir; Birleşik Krallık’ta dinamik tarifeler tüketiciye doğrudan fiyat sinyali verir. AB CBAM düzenlemeleri de uzun vadeli fiyat sinyalini etkilemektedir.
Kaynak: ACER Market Monitoring Report 2024, ENTSO-E Factsheet 2024
Senaryo Analizi: Baz–İyimser–Kötümser
Talep büyümesi, yenilenebilir payı, depolama yaygınlığı ve enterkonneksiyon kapasitesi gibi değişkenlere göre üç senaryo kurgulanır. Her senaryo, SMF–PTF farkı, dengesizlik oranı ve DGP maliyeti üzerinde farklı sonuçlar doğurur.
Kaynak: EPİAŞ–TEİAŞ Model Simülasyonu (2025)
Yol Haritası 2025–2030
- T+12 ay: GÖP mikro ürünler ve blok/esnek teklif teşviki.
- T+36 ay: Bölgesel fiyatlama değerlendirmesi, dinamik tarifeler.
- T+60 ay: AI tabanlı tahmin ve esneklik piyasaları entegrasyonu.
Kaynak: ETKB Enerji Dönüşüm Raporu 2024
Sonuç: 180 Günlük Plan
- T+30 gün: Portföy KPI panosu (MAE/MAPE) kur.
- T+90 gün: GÖP teklif stratejisini ve gün içi protokollerini güncelle.
- T+180 gün: DR pilotu ve 5–20 MW BESS fizibilitesi hazırla.
Kaynakça (Genişletilmiş Versiyon)
- EPİAŞ – Şeffaflık Platformu, “Piyasa İşleyiş Esasları”, Stratejik Plan 2021–2025.
- TEİAŞ – “Aylık Elektrik Üretim–Tüketim Raporları 2020–2025”, “Kapasite Mekanizması Ödemeleri” bültenleri.
- EPDK – Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği, “Elektrik Piyasası Sektör Raporu 2024”.
- ETKB – “Enerji Görünümü 2024”, “Enerji Dönüşüm Raporu”.
- TEDAŞ – Elektrik Dağıtım Performans Raporu 2023.
- SHURA – “Türkiye Elektrik Sistemi Esnekliği” (2023).
- ENTSO-E – “Balancing Market Design 2023”.
- ACER – “Market Monitoring Report 2024”.
- IEA – “Electricity Market Report 2024”.
- Ofgem – “Dynamic Demand and Balancing Services Review 2023”.
- Red Eléctrica de España – “Informe del Sistema Eléctrico Español 2023”.
- Bundesnetzagentur – “Monitoringbericht Strom 2024”.
- European Commission – “EU Power Market Reform Package 2023”.
- DergiPark – “Türkiye Elektrik Piyasasında Dengeleme Mekanizmalarının Analizi” (2022).
- IEEE Transactions on Power Systems – “Uncertainty Marginal Price for Power System Balancing” (2018).
- Energy Economics Journal – “Electricity Market Design for Flexibility: A European Perspective” (2021).
Kaynak: EPİAŞ, TEİAŞ, EPDK, ETKB, SHURA, ENTSO-E, ACER, IEA, EC, akademik yayınlar.
